Zodra ik bij de vesting sta voelt het alsof ik de geschiedenis in stap. Ooit was Hanzestad Elburg een vissers- en handelsplaatsje dat rechtstreeks op de Zuiderzee uitkeek. Tegenwoordig is binnen de oude stadsgracht de historische stadskern nog prachtig bewaard gebleven. De Vischpoort, de kazematten, de originele huisjes en de vestingwallen ademen sfeer en historie. Ik loop even door en sta voor het mooie Museum Elburg vanaf waar ik de stad ga verkennen.
Bliksembezoek aan Museum Elburg
We lopen door de vestingstad Elburg met Anne-Marie van Hout. Ze is directeur van Museum Elburg, gevestigd in het laat-gotische Agnietenconvent. Ze is zo enthousiast over Elburg, dat ze bijna vergeet haar eigen museum aan ons te tonen. Bijna, want we worden in de voormalige kloosterpanden meegenomen naar de maquette van de stad die een van de vrijwilligers van het museum heeft gemaakt. “Jaren heeft het hem gekost. Iedere keer wanneer hij een huisje af had, bracht hij het in een botervlootje naar het museum.”
Aan de hand van de maquette vertelt Anne-Marie over de stadsverdediging. “Als Hanzestad kreeg Elburg tussen 1220 en 1271 stadsrecht. Voor de meest noordelijke stad van de provincie, tegen de grens van het Bisdom van Utrecht, was het belangrijk zich te kunnen verdedigen. En dus gaf in 1392 Willem van Gulik, de toenmalige hertog van Gelre, het bevel om de stad Elburg te verplaatsen. Op het meest droge stuk grond werd een hele nieuwe stad gebouwd.”
De vesting Elburg werd aan de tekentafel ontworpen en meet 270 bij 340 meter, precies de verhouding van een A4. “Alle straten binnen de stadsmuren liggen kaarsrecht, behalve de langgerekte ‘Oude Straat’, waar de stad oorspronkelijk aan lag.” De wegen buiten de muren liggen diagonaal op de stad. “Een militair principe. Wanneer een vijandig leger naar de stad marcheert, kon men vanaf de stadsmuren de flanken van het leger beschieten.”
Een stadswandeling Elburg langs de Vischpoort
In vier jaar tijd werd Elburg een vesting met grachten, stadsmuren en een aantal verdedigingstorens. Buiten de vesting, bij de Vischpoort en aan de Zuiderzee, verrees een visserijhaven. Tijdens de lunch bij restaurant Le Papillon vertelt uitbater Frank Toes trots over het visserijverleden van de stad én het pand.
De wortels van het restaurant voeren namelijk terug naar de 17e eeuw. In dit monumentale pand was tot ongeveer 1930 de zeilmakerij gevestigd. Op de plek waar wij nu genieten van een heerlijke lunch werden vroeger de zeilen opgehangen. De haak boven de voordeur herinnert er nog aan. “In de kelder onder de keuken zitten resten van een waterput. Vroeger was dit een belangrijke voorziening, toen niet iedereen water in huis had. Boven zat een naaiatelier en een duiventil. Overal zijn de authentieke eigenschappen van het eeuwenoude pand nog zichtbaar.”
Anne-Marie neemt ons na de lunch mee naar de Vischpoort, de enige verdedigingstoren van de stad die nog overeind staat. “Toen Elburg nog aan de Zuiderzee lag sloeg het water bij storm delen van het land weg. De vaargeul werd begrensd met puin, waarvoor verschillende panden in de vesting Elburg werden gesloopt. De Vischpoort bleef staan, als enige van de vier poorten van de stad.” De reden was op de toren te zien. “Elburg lag nog aan open water. Aan de zeezijde van de stad deed de Vischpoort dienst als vuurtoren.”
Anne-Marie zit vol anekdotes en weet werkelijk alles te vertellen over de stad. “In de 16e eeuw mochten huizen niet binnen acht meter van de stadsmuren gebouwd worden. Toch zie je tegenwoordig huizen die tegen de stadsmuren aan staan. Zogenaamde muurhuisjes. Leunend tegen de stadsmuur hoefde voor deze huisjes één muur minder gebouwd te worden. De huisjes zijn ontzettend klein. Hier is te zien onder welke omstandigheden de armste Elburgers zo’n honderd jaar geleden leefden.”
Keitjesvloeren en touwslagers
Tijdens de stadswandeling door Elburg valt mijn oog op de stoep voor een huis in Elburg. Deze bestaat uit talloze witte keitjes, met ingelegde achtpuntige sterren van zwarte keitjes.
“Dit is een keitjesvloer.” licht Anne-Marie toe. “De keitjesstoepen vind je overal in Elburg, al sinds de 18e eeuw. Het was gebruikelijk dat bedrijven met de zwart-witte stoepjes lieten zien welke waren ze verkochten. Zoals een vis bij een vishandel. Je kan het zien als eeuwenoude, horizontale reclameborden.”
We lopen verder, naar de touwslagerij langs de stadsmuur en in de schaduw van de Vischpoort. Willem is de tiende generatie Deetman die het ambacht van touwslager uitoefent. Hij is opgegroeid tussen de touwen en draait op deze plek touwen voor pleziervaartuigen. “Bijvoorbeeld een leguaan, zoals daar ligt, een stootwil voor op de voorplecht van een schip.”
Het regent terwijl Willem laat zien uit hoeveel strengen de touwen bestaan. “Hennep of sisal gebruik ik niet meer om de touwen te draaien”, vertelt hij ons, “‘Het is vrijwel allemaal kunststof geworden. Maar de techniek is nog altijd precies hetzelfde.” Het lijkt alsof bij dit eeuwenoude bedrijfje aan de buitenkant van de Elburger stadsmuur de tijd heeft stilgestaan.
Elburg aan zee?
Honderd meter verderop liggen in de haven een aantal Elburger Botters, die verklappen dat de haven ooit veel belangrijker is geweest. Hanzestad Elburg ligt tegenwoordig midden tussen het Veluwemeer en het Drontermeer. Tot 1932 lag Elburg vlak aan de Zuiderzee. Toen was de haven misschien wel de belangrijkste plaats in de stad, waar botters aanlegden en vissers hun netten repareerden. En waar het een drukte van jewelste was en in de visafslag de verse vis direct werd verkocht.
De Vischpoort is er nog steeds. Net als de visafslag Elburg die is ingericht als een klein, maar interessant museum. Verder is er veel veranderd. De Afsluitdijk tussen Noord-Holland en Friesland temde de woeste zee, maar betekende samen met de inpoldering ook het einde van de broodwinning van veel vissers in Elburg. De oude houten botters in de haven houden de herinnering aan het visserijverleden van Elburg levend. “De visafslag wordt bemand door mannen met grote verhalen.” vertelde Anne-Marie al eerder.
Museum Sjoel Elburg
Een heel ander verhaal over Elburg zien we achter een bakstenen poortje aan de Jufferenstraat. In dit pand werd in 1855 door de Joodse gemeenschap van Elburg een synagoge in gebruik genomen. Na de tweede wereldoorlog bleek de helft van de Joodse inwoners van Elburg gedeporteerd en omgebracht in kampen in Polen. De overigen wisten onder te duiken. De Joodse gemeenschap van Elburg bestond niet meer.
In 2008 werd in het Rijksmonument waar ooit de synagoge werd gevestigd, het museum Sjoel Elburg geopend. “Het museum is klein, maar tot in detail zo mooi uitgevoerd. Sjoel Elburg wil hét Joodse museum buiten Amsterdam worden. Als jullie de tijd hebben moet je het zeker bezoeken”, was ons eerder verteld.
Het Joods Museum Elburg is een verhalenmuseum dat herinnert aan de Joodse gemeenschap van de stad. Het vertelt de Joodse geschiedenis op een dynamische wijze, aan de hand van objecten, geluidsfragmenten en vooral veel filmbeelden.
Op de oorspronkelijke plek van het spreekgestoelte staat een maquette van de sjoel, de synagoge. Hier omheen staan schermen opgesteld waar rabbijn Jacobs over het interieur, de verschillende gebruiken van het Jodendom en rituelen in de synagoge vertelt. Op de plaats waar eens de banken in de synagoge stonden, luister je bij familiezuilen naar de verhalen over acht Joodse families die vanaf 1700 in Elburg hebben gewoond.
Mooiste bezienswaardigheden in Elburg
Hoe klein de vesting Elburg ook is, de historische setting aan het water, de prachtig gerestaureerde gebouwen en historie die overal in de oude burcht gekoesterd lijkt te worden, maken de Hanzestad Elburg een bijzondere stedentrip.
Je waant je in de vesting in de middeleeuwen, met de smalle steegjes, keitjesstoepen en prachtige doorkijkjes. Door het arme en dun bevolkte achterland bleef Elburg klein en de welvaart bleef tot binnen de vesting beperkt. Binnen de stadsmuren van de Hanzestad liggen dicht bij elkaar meer dan 250 monumenten en de mooiste bezienswaardigheden.
Ik schreef het al eerder. De Vischpoort, de kazematten, de originele huisjes en de vestingwallen ademen sfeer en historie. Ik kom zeker nog eens terug. Dan bezoek ik het Stadsmuseum weer en ga ik op zoek naar de vissers met hun sterke verhalen.
*Gelderse Streken nodigde mij uit voor een bezoek aan de provincie Gelderland.
12 comments
Leuk om te lezen Aniek! Je hebt mooie details over Elburg verzameld! Ook leuk om zo toch even mee te gluren met jouw bezoek aan Museum Sjoel. Benieuwd naar jouw andere verhalen over onze trip! Groetjes,
Wat een leuk verslag van Elburg Aniek! Ik heb er van genoten, net als ik genoten heb van het weekend. Gelderland is een bezoek waard ☺
Nou hebben we de afgelopen tijd wat meer gezien van onze eigen provincie Gelderland, maar nog laaaang niet alles en zo te zien moeten we hier ook echt op korte termijn naartoe. Ziet eruit als een heel mooi, sfeervol plaatsje! Leuk verslag en mooie foto’s ook.
Wat een leuk stadje lijkt me dat! Je denkt toch niet zo snel aan Gelderland voor een weekendje weg, maar mooi is het zeker.
Ik word zo enthousiast bij het lezen van al die verhalen over Gelderland! Ik moet nodig weer eens die kant op…
Wat is ons eigen kikkerlandje toch mooi en wat valt er veel te ontdekken. De Gelderse streken zijn in ieder geval een regio die ik gauw moet gaan bezoeken. En onvoorstelbaar dat er tot 1950 zulke grote gezinnen woonden in dat soort muurhuisjes.
Het is een leuk verslag geworden Aniek!
Elburg is erg leuk! Ik ben er ooit een week op zomerkamp geweest met de jeugdvereniging waar ik vrijwilliger ben. We hebben toen ook een mooie wandeling gemaakt. De kinderen hebben zich daar uitstekend vermaakt.
Grappig die muurhuisjes. Dat zal krap zijn geweest inderdaad vroeger.
Heerlijk om al wandelend met een gids een stad te leren kennen. De verhalen laten zo’n stad ook echt leven.
Elburg is zo leuk! Ik was hier voor het laatst toen ik (33 weken) zwanger was. We fietsten over de Veluwe en kwamen uit bij Elburg.. Zo mooi! <3
Ik ga dit weekend naar Elburg. Bedankt voor de leuke tips!